علم سرامیک

كانسار كائولن كندي به آب
موقعيت جغرافيايي
اين كانسار در 159 كيلومتري جنوب خاوري سمنان (در سر كوير) شمال سطوه قرار دارد.
زمين‌شناسي
اين منطقه، بيشتر از سنگهاي ولكانيك پوشيده شده و بسيار تكتونيزه است. راستاي طبقات سنگي جنوب باختر تا شمال خاوري است و شيب آن بسوي شمال باختري است. دربخش خاوري اين منطقه برخلاف قسمت باختري آن شكافها كمتر است و كائولن نيز كمتر ديده مي‌شود. ازنظر ريخت‌شناسي ذخاير كائولن، سه تپه را پديد آورده‌اند كه از ميان رسوبهاي كواترنر سر برآورده‌اند.
نام اين سه تپه، تپه هس (HOSS)، تپه ميانه و تپه بدآب است. تپه هس، كمتر متحمل دگرساني شده و به همين دليل ميزان Al آن كمتر است. تپه مياني بشدت تكتونيزه است به همين دليل بشدن آلتره است، كه خود از نظر ميزان آلومينيوم آن مشخص است. تپه بدآب بزرگترين آنهاست كه در عين حال شديدتر تكتونيزه شده است. سن سنگهاي ولكانيك گندي ائوسن تا اليگوسن تشخيص داده شده است.


مشخصات كانسار و ويژگي‌هاي ماده معدني
تجزيه RBA از كائولن كندي كوارتز، كائولينيت، ايليت را نشان مي‌دهد. تجزيه RFA ميانگين اكسيدهاي سازنده ماده معدني را در زير نشان مي‌دهد.


تجزيه‌هاي REM و EDS نشان مي‌دهند كه Tio2 خارج از كانيهاي كائولينيت در محدوده تقريبي 15 ميكرون قرار دارد.


كاني‌هاي اصلي: كائولينيت، كوارتز، ايليت، آلونيت
كاني‌هاي فرعي: بايدليت (آثاري)




PH = 55/4
شكل‌پذيري (شاخص خميري) = 6/27
مقاومت خمشي خشك = kp/cm2 21
افت خشك = 45/2 درصد
افت پخت = 10/5 درصد
افت كلي = 55/7 درصد
تخلخل بعد از پخت در C ° 1280 = 70/12 درصد
رنگ پخت سفيد C2
حرارت ذوب = 1700 درجه
بهره‌برداري و استخراج
درحال حاضر ماده معدني در روي زمين است و بصورت روباز قابل بهره‌برداري است.
ذخيره قطعي = 250 هزار تن ذخيره احتمالي = 2 ميليون تن

•كانسار خاك‌نسوز كمبولو
موقعيت جغرافيايي
اين كانسار در 99 كيلومتري شمال خاوري سمنان جاي دارد. براي رسيدن به اين كانسار بايد نخست 79 كيلومتر از جاده اصلي سمنان- دامغان را پيمود و از آنجا 13 كيلومتر تا دروار بايد طي شود و سرانجام از دروار تا كانسار 6 كيلومتر ديگر راه باقي است.
زمين‌شناسي كانسار
بخش جنوبي منطقه از آهكهاي ترسير و مزوزوئيك، رسوبهاي آواري و دولوميت تشكيل شده كه بوسيله رسوبهاي كواترنر پوشيده شده‌اند. بخش شمالي را توف‌هاي ائوسن و آهكهاي ژوراسيك تشكيل داده‌اند. سلسله جبال داراي روند خاوري- باختري است و شيب طبقات سنگي آنها بسوي جنوب است. دربخش جنوبي كانسار گسله‌هايي با روند خاوري - باختري ديده مي‌شوند. وجود گسله‌ها موجب تشديد فعاليت هاي آبهاي سطحي و تحت‌الارضي گرديده است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
تجزيه RBA مؤيد وجود كائولينيت، دياسپور، كوارتز و آناتاز است. تجزيه EDS وجود Al, Si, Ti,Fe را تأييد مي‌كند.
ميانگين شيميائي:
كاني‌هاي اصلي: كائولينيت، كوارتز، دياسپور
كاني‌هاي فرعي: آناتاز، كاني‌هاي آهن، ساپونيت + ايلمنيت
ميانگين تجزيه كلي كانيهاي برحسب درصد وزني:
5/1: كانيهاي آهن 2/7: دياسپور 2/1: آناتاز
0/15: كوارتز 1/75: كائولينيت



PH = 4/6
افت پخت = 55/6 درصد
افت كلي = 06/6 درصد
تخلخل بعد از پخت در C ° 1280 = 56/12 درصد
شاخص خميري = 5/17
رنگ پخت براساس C.B.C = كرم C3
مقاومت خمشي خشك = kp/cm2 3
حرارت ذوب = بيشتر از 1600 درجه سانتيگراد
افت خشك = 45/2 درصد
بهره‌برداري و استخراج
درتمام سال از اين كانسار بصورت روباز مي‌توان بهره‌برداري نمود، ذخيره كانسار 500000 تن برآورده شده است.

•كانسار كائولن در جزين
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 11 كيلومتري شمال باختري سمنان- سنگسر واقع است. كانسار در جزين در منطقه سنگسر واقع است.
زمين‌شناسي منطقه
منطقه درجزين در حاشيه شمال شهرستان سمنان واقع شده است. درجنوب خاوري اين منطقه همانند شمال خاوري آن رسوبهاي كواترنر بر روي سنگهاي ولكانيك ائوسن- اليگوسن نشسته‌اند شمال منطقه را رسوبات ائوسن مي‌پوشانند.
تكتونيك تمامي ناحيه را تحت تأثير قرار داده است. روند شكاف ها شمال باختري- جنوب باختري است. وضعيت ايجاد شده كه ناشي از فعاليت هاي تكتونيكي بوده است به يقين در دگرساني سنگهاي اسيدي و ولكانيك نقش بسزايي داشته و تشكيل كائولن را سبب شده است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
تجزيه RBA ردس در جزين، وجود كائولينيت، آلبيت، ايليت، ايلمنيت را تأييد مي‌كند.
ميانگين تجزيه شيميائي:


كاني‌هاي اصلي: كوارتز، آلبيت، كائولينت
كاني‌هاي فرعي: ايلمينيت (آثار)، ايليت + اسمكتيت


PH = 55/4
نقطه ذوب = 1350 درجه سانتيگراد
رنگ پخت = سفيد ـ كرم
استخراج و بهره‌برداري
از اين كانسار بصورت روباز مي‌توان بهره‌برداري كرد.
ذخيره قطعي = نامشخص
ذخيره احتمالي = 5/1/ ميليون تن

•كانسار رس دشت كلات
موقعيت جغرافيايي
در كنار جاده كلات به سمنان (ده كيلومتري باختر سمنان) نهشته‌هاي كواترنر گسترش يافته اندك در آجرپزي و سفال بكار گرفته مي‌شوند.
خصوصيات و ويژگيهاي تكنولوژيكي
تجزيه RFA رس كلات اكسيدهاي زير را نشان مي‌دهد.
Fe2O3 : 4.27 Al¬2O3 : 11.40 SiO2 : 57.15
MgO : 3.36 CaO : 17.53 MnO : 0.1
P2O5 : 0.16 K2O : 2.31 Na2 O: 1.67
SO3 : 0.7 V2O5 : 0.019 Cr2O3:0.015
L.O.I : 14.22

تجزيه RBA وجود كوارتز، كلسيت، ايليت، كاني‌هاي گروه كائولن، فلدسپات و اكسيدهاي آهن و همچنين آلونيت را تأييد مي‌كند.
كاني‌هاي اصلي: كوارتز، كلسيت، ايليت، كائولينيت، فلدسپات، هماتيت.
كاني‌هاي فرعي: آلونيت، كلريت منيزيم‌دارد، كلريت آهن‌دار، ايلمنيت
ميانگين تجزيه كلي برحسب درصد وزني:
46/15 : ايليت 91/2 : هماتيت 61/0 : كلريت – Fe‌
3/29 : كلسيت 39/7 : فلدسپات 8/0 : كلريت – Mg‌
84/30 : كوارتز 4/10 : كائولينيت 81/1 : آلونيت
48/0 : ايلمنيت



PH = 55/4
نقطه ذوب = 1150 درجه سانتيگراد
رنگ پخت = كرم متمايل به قرمز
استخراج و بهره‌برداري
استخراج از اين كانسار بصورت كامل انجام نشده و نحوه استخراج از آن درحال مطالعه مي‌باشد.
ذخيره احتمالي: 1 ميليون تن

ذخاير رسهاي كائولينيتي در خاورايران
الف) كانسارهاي كائولينيتي استان خراسان
در استان خراسان كانسارهاي كائولينيتي و رسهاي‌نسوز با خاستگاه گوناگون يافت مي‌شود.
I ـ كانسارهاي نوع رسوبي متعلق به پرموترياس شامل كانسارهاي چشمه شتران، رباط‌خان، چاه كولار، بال كلي رباط‌خان و چاه بيد.
II ـ كانسارهاي دگرساني متعلق به ژوراسيك: شامل كانسارهاي بايدليت ـ كائوليت باغ سياه گناباد ـ كبوتر كوه گناباد.
III ـ كانسارهاي دگرساني متعلق به ترسيري نظير: مكي كاشمر و قاسم‌آباد.
I ـ كانسار پرموترياس
درمنطقه رباط‌خان چند كانسار كائولن از جمله چشمه شتران و چاه كولار وجود دارد كه همگي ويژگي هاي سنگ شناختي و رسوب شناختي همسان دارند. افق لاتريتي نسوز در مرز ميان پرمين و ترياس خوابيده است و بنام نسوز رباط‌خان معروف است. سازندهاي تشكيل دهنده اين منطقه بشرح زير مي‌باشد.
ـ گروه طبس
شامل سازندهاي جمال وابسته به پرمين و سازند سرخ شيل كه مربوط به ترياس زيرين است.
ـ سازند جمال
برش الگوي اين سازند در دامنه جنوبي كوه‌مهدي (جنوب كوه جمال) واقع است و شامل آهكهاي توده‌اي تا ستبر لايه تيره كه بطور محلي ريف مي‌باشند، اما بخشهاي بالايي مقطع را دولوميت هاي زرد رنگ تشكيل مي‌دهد. سازند جمال بطور همشيب روي سازند سردر نشسته است كه مرز آن با 2 متر شيلهاي سبز رنگ ذغالدار و حدود 30 متر ماسه سنگ كوارتزيتي كه روي آنها آهك هاي پي سازند جمال قرار دارد، مشخص مي‌شود. سازند جمال را سازند سرخ شيل مي‌پوشاند. از نظر سني اين كانسارها متعلق به پرمين پسين است و بصورت عدسي هاي لاتريتي در بخش آهك و ماسه سنگي يال باختري تاقديس كلمرد قرار مي‌گيرند. بخش‌هاي نسوز‌دار پرمين از سه واحد بدين شرح پديد آمده است:
1ـ آهك فوزولين‌دار پرمين زيرين
2ـ آهك براكيوپوددار پرمين بالائي
3ـ آهك و ماسه سنگ همراه با لاتريت پرمين بالائي
ازنظر سني اين كانسارها به پرمين پسين تعلق دارند و از دو عدسي با درازاي نزديك به 150 متر و ستبراي از صفر تا 4 متر درميان لايه‌هاي آهكي پرمين قرار گرفته است. خاك‌نسوز اين ناحيه به دليل آغشتگي به مواد آهني و خردشدگي و آميختگي با سنگهاي ديگر، چندان مرغوب نيست. درجدول شماره 26، كيفيت نمونه‌هايي كه از گمانه‌هاي اكتشافي گرفته شده نشان داده شده است.
در مرزسازند سرخ شيل با سازنده جمال درمنطقه رباط‌خان چند رگه‌نسوز وجود دارد كه تجزيه شيميايي يك نمونه از اين رگه‌ها به شرح ذيل است.



رسوبات ژوراسيك منطقه رباط‌خان با ستبرايي نزديك به 4000 متر نيز داراي لايه‌هائي از رس‌نسوز است.


•كانسار كائولن چشمه شتران رباط‌خان
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 124 كيلومتري باختر شهرستان طبس و در فاصله 13 كيلومتري جنوب تا جنوب باختري رباط‌خان واقع شده است. منطقه داراي آب و هواي خشك و بارش سالانه كم است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
از نظر كاني‌شناسي كائولينيت و كوارتز كاني‌هاي اصلي و آناتاز، پيروفيليت و ميكا نيز كانيهاي فرعي آن است. مقدار آلومين اين كانسار از 24 تا 22 درصد متغير است.
از آنجا كه كاني كائولن در اين كانسار غالب است، ماده معدني مي‌تواند بعنوان رس پلاستيك تا نيمه‌پلاستيك درنظر گرفته شود.
درجدول شماره 76 تجزيه شيميايي و مشخصات برخي از نمونه‌هاي رسي پلاستيك جنوب رباط‌خان آمده است.


در مقادير شمال رباط‌خان نيز ذخاير رسي‌نسوز با خاصيت پلاستيسته ديده مي‌شود كه گسترش آن قابل توجه است. درباسكو، چاه بيد، رودني نيز عمليات اكتشافي انجام شده كه به كشف اين گونه ذخاير انجاميده است.


بررسيهاي REM و EDS اندازه دانه‌هاي اغلب كاني‌هاي اين رسها درمحدوده 2 ميكرون را نشان داده است.
كاني‌هاي اصلي: گروه كائولن، كوارتز. ايليت
كاني‌هاي فرعي: اكسيدهاي آهن، آناتاز، تركيبات اورگانيك
تركيب ميانگين كلي برحسب درصد وزني:
اكسيد آهن: 5/1 دسته كائولن: 97/68 آناتاز: 4/1
بقيه سازنده‌ها: 31/1 كوارتز: 27/19 ايليت: 55/7
PH = 9/5
شكل‌پذيري (شاخص خميري) = 7/20
مقاومت خمشي خشك = kp/cm2 37
افت خشك = 61/3 درصد
افت پخت در C ° 1280 = 07/6 درصد
افت كلي = 68/9 درصد
تخلخل بعد از پخت در C ° 1280 = 91/4
رنگ پخت براساس نقشه رنگي C.B.C = سفيد، كرم C6
نقطه‌ذوب = بيشتر از 1600 درجه سانتيگراد
بهره‌برداري و ذخيره
دراين كانسار تنها، به روش زيرزميني مي‌توان بهره‌برداري كرد. درحال حاضر از يك عدسي به درازاي 200 متر كه در ژرفاي 20 تا 35 متري واقع است، بهره‌برداري مي‌شود.
ميزان ذخيره قطعي كائولن چشمه شتران رباط‌خان 38 هزار تن و ذخيره احتمالي آن تا 50 هزار تن با ميانگين استخراج ساليانه 3000 تن است، كه مي‌توان تا 75 درصد به روش زيرزميني و 25 درصد بقيه را با برداشت سطحي و برش ترانشه‌اي استخراج كرد. كاوه ارزاني، ذخيره قطعي اين كانسار را يكصد هزار تن و ذخيره احتمالي آن را 500000 تن گزارش كرده است.


•كانسار كائولن چاه كولار رباط‌خان
موقعيت جغرافيايي
اين كانسار در استان خراسان در 115 كيلومتري جنوب باختر طبس و در 10 كيلومتري شمال تا شمال خاوري رباط‌خان طبس واقع شده است.
زمين‌شناسي منطقه
از نظر موقعيت زمين‌شناسي به نهشته‌اي پرموترياس تعلق دارد.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
كانسار از عدسيهاي بهم پيوسته در درون يك لايه رسي تشكيل مي‌شود كه شيب آن 45 تا 50 درجه به سمت باختر است. بهترين نوع اين ماده معدني از نظر كيفي در ناحيه‌اي بنام گچ سوخته و دره نيمروز يافت مي‌شود. برخي جاها عيار آلومين ماده معدني به 40 تا 57 درصد مي‌رسد. مقدار اكسيدآهن آن كم است.
درجدول 78: تركيب شيميايي، كاني‌شناسي، عدد آذرسنجي و ضخامت عدسي كائولن آورده شده است.


از نظر فراواني درصد كاني‌ها از راست به چپ كم مي‌شود:
دياسپور = D بوهميت = B آناتاز = A روتيل = R كائولينيت = K
كاني‌هاي اصلي: گروه كائولن، آناتاز، روتيل. آراگونيت
كاني‌هاي فرعي: اكسيد آهن بي‌شكل، ايليت (آثار)، سريسيت
تجزيه كلي ميانگين كانيهاي سازنده برحسب درصد وزني:
6 = آناتاز + روتيل 2/89 = گروه كائولن 9/1 آراگونيت
2/1 = سريسيت 7/1 = اكسيد آهن



تجزيه R.B.A كانيها، گروه كائولن، آناتاز، روتيل، آراكونيت و آثاري از سريسيت را نشان مي‌دهد. در اين آزمايش بوهميت و دياسپور ديده نشده‌اند.
آزمايشهاي REM و تجزيه EDS مبين وجود روتيل آزاد، آناتاز و دانه‌هايي از اكسيد آهن آمورف است كه با آماده سازي مي‌توان آنها را از يكديگر جدا ساخت.
بهره‌برداري
اين كانسار به روش روباز استخراج مي‌شود و چسبندگي ماده معدني بسيار خوب است و پلاستيك نيست. بهره‌برداري بيشتر در ژرفاها امكان‌پذير است. ذخيره قطعي تا ژرفاي 400 متري 5 ميليون تن برآورده شده است.

•كانسار رس توپي (Ball Clay) رباط‌خان
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 124 كيلومتري جنوب باختر طبس، درست در سمت خاوري روستاي كويري رباط‌خان واقع شده است.
زمين‌شناسي
كانسار از رس سياهرنگي تشكيل مي‌شود كه از نظر سني نهشته پرمين ـ ترياس تعلق دارد و ويژگيهاي يك شبه رس‌ توپي را داراست.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
اين ماده معدني داراي توان شكل‌پذيري متوسط و قابليت ريخته‌گري سختي است.


كاني‌هاي اصلي: گروه كائولن، كوارتز، ايليت
كاني‌هاي فرعي: پيروفيليت، آناتاز، تركيبات اورگانيك


PH = 9/5
شاخص خميري = 8/38 درصد
افت خمشي خشك = 62/6 درصد
افت پخت در C ° 1280 = 23/8 درصد
افت كلي = 85/14 درصد
تخلخل بعد از پخت در C ° 1280 = 26/0 درصد
رنگ پخت براساس نقشه = A5 (سفيد ـ زرد)
حرارت ذوب = بيشتر از 1600 درجه سانتيگراد
افت پخت = 55/6 درصد
ذخيره احتمالي اين كانسار بيش از يك ميليون تن برآورد شده است.
خاك رس شبه توپ (Semi Ball Caly) ـ چاه بيد
اين كانسار در 15 كيلومتري شمال خاوري رباط‌خان و در 112 كيلومتري جنوب باختر طبس واقع شده است.

II ـ كانسارهاي ژوراسيك
•كانسار بايدليت ـ كائولن باغ سياه گناباد
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 11 كيلومتري شمال باختري گناباد و در 260 كيلومتري جنوب مشهد قرار گرفته است.
راههاي ارتباطي به اين كانسار عبارتند از: جاده گناباد- تربت حيدريه و گناباد- بجستان. در 2 كيلومتري شمال منطقه كانسار، كوه اتابك با بلنداي 1332 متر بلندترين كوه اين ناحيه است. آب و هواي اين منطقه كويري است. درتابستان بعلت گرماي هوا بهره‌برداري از كانسار در شب انجام مي‌گيرد.
زمين‌شناسي كانسار
محدوده معدني از سنگهاي ولكانيك با تركيب آندزيت تا ريوليت خرد شده تشكيل شده است كه درزه و شكافهاي فراوان دارند. پوشش كوارترنر در اين منطقه كم است. ماده معدني بصورت رگ و رگچه‌هايي ديده مي‌شود كه درنتيجه نفوذ محلولهاي گرمايي و دگرساني سنگها درمسير خود بوجود آمده است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
مطالعات RBA وجود كائولن (ديكيت)، آلومينيم- مونت موريونيت (بايدليت)و كوارتز را بصورت كاني‌هاي اصلي كانسار نشان مي‌دهد.
كاني‌هاي فرعي عبارتند از: هماتيت، پيريت


ميانگين تركيب كلي كانيها برحسب درصد وزني بشرح زير است.
كوارتز: 87/17 بايدليت: 04/29 گروه كائولن: 09/53



PH = 36/7
شكل‌پذيري (شاخص خميري) = 35
مقاومت خمشي خشك = kp/cm2 113
افت خشك = 06/6 درصد
افت پخت در C ° 1280 = 53/4 درصد
افت كلي = 59/10 درصد
افت پخت در C ° 1280 = 09/9 درصد
رنگ پخت براساس C.E.C = E1 (سفيد)
حرارت ذوب = بيشتر از C °1600
بهره‌برداري و استخراج
درحال حاضر از اين كانسار با روشهاي ابتدائي بهره‌برداري مي‌شود. مكانيزه كردن اين كانسار بدليل ذخيره بزرگ آن نيز امكان‌پذير است. ذخيره احتمالي آن يك ميليون تن برآورد شده است.

•كانسار كائولن كبوتر كوه گناباد
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 50 كيلومتري جنوب خاوري شهرستان گناباد در استان خراسان واقع شده است.
زمين‌شناسي
درمحدوده كانسار سنگ آهك، شيل و ماسه سنگهاي دوره ژوراسيك، سنگهاي ولكانيك از نوع لاتيت، آندزيت گسترده شده است. اين سنگها بشدت خرد و شكسته شده و كم و بيش دگرسانند. دگرساني دربرخي از بخشهاي ناحيه بسيار پيشرفته است. اين سنگها داراي بافتي ريز و فشرده‌اند و گاهي نيز بافت پورفيري دارند. رنگ ولكانيت‌هاي تازه‌تر خاكستري سبزرنگ تا خاكستري تيره است.
سنگهاي ولكانيك درامتداد گسله‌هايي با روند NW.SE ° 45 تا EW و شيب SE 60 تا 90 درجه بشدت دگرسان شده، رنگ و سختي و كاني‌هاي آن دستخوش تغييراتي شده است.
مشخصات و كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
بطور كلي مي‌توان كاني‌هاي موجود در ذخيره كبوتر كوه را به دو گروه اساسي بخش كرد.
1ـ مواد سفيدرنگ با بافت مطبق ظريف، همواره مواج و جلايي درخشان، كاني‌هاي كائولينيت، پيروفيليت و كوارتز بعنوان كاني‌هاي اصلي تشكيل دهنده شناخته شده‌اند.
2ـ كاني‌هاي سفيدرنگ مايل به سبز كمرنگ با بافت همگن و يكنواخت و جلاي شفاف چرب. اين نمونه‌ها بيشتر از كائولينيت، آلونيت، كوارتز تشكيل شده‌اند. بطور كلي در تمام قسمتهاي دگرسان شده تركيب از اين چهاركاني با نسبت‌هاي ناهمسان مشاهده مي‌شود و كمپلكس‌هاي گوناگوني را تشكيل داده‌اند مانند كمپلكس كائولينيت، پيروفيليت، كوارتز يا كمپلكس كائولينيت ـ آلونيت ـ كوارتز.
جدول 84 نتيجه آناليز شيميايي 6 نمونه مواد مربوط به بخشهاي دگرسان شده كبوتر كوه را نمايش مي‌دهد.


كاني‌هاي اصلي: كوارتز، ايليت، كائولينيت و همچنين قدري مونت موريونيت و پيريت
ستبراي ماده معدني از 1 تا 5 متر در گستره‌اي برابر با 2/1 كيلومتر مربع پراكنده است. ذخيره اين كانسار نزديك به 300000 تن برآورد شده است.
III ـ كانسارهاي دگرساني متعلق به ترسيري
•كانسار كائولن مكي كاشمر
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 41 كيلومتري شمال كاشمر قرار گرفته است و از طريق جاده كاشمر نيشابور در فاصله 6 كيلومتري از اين جاده قابل دسترسي است.
زمين‌شناسي كانسار
درمنطقه كانسار سنگهاي ريوليتي، آندزيتي و توفهاي ائوسن رخنمون دارد و بخشهاي شمالي ـ خاوري و باختري منطقه معدني را رسوبهاي كواترنر پوشانده است.
درسنگهاي اين منطقه درزها و شكافهايي پديد آمده كه گذر محلول هاي گرمابي را ممكن ساخته است. سنگهاي ولكانيك درمسير اين محلولها دگرسان شده و در آنها ايليت و كائولن پديد آمده است. كيفيت كائولن بستگي به دوري و نزديكي از گسله‌ها دارد.
سنگ مادر اين كانسار ريوداسيت است كه تحت تأثير دگرساني اوليه قرار گرفته است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
تجزيه RBA كاني‌هاي اصلي ايليت، كائولينيت، كوارتز و كاني‌هاي فرعي، پيروفيليت و هالويزيت (جزئي) را نشان مي‌دهد.
ميانگين تركيب شيميائي:
SiO2 : 62.80 Al2O3 : 28.83 Fe2O3 : 0.51
K2O : 5.72 MgO : 0.25 CaO : 0.42
P2O5 : 0.24 SO3 : 0.08 TiO2 : 0.8
Na2O : 0.11 MnO : 0.01 V2O5 : 0.03
L.O.I : 4.88

ميانگين تجزيه كلي كاني‌ها برحسب درصد وزني:
ايليت: 82/34 كائولينيت + هالوئيزيت: 77/28
كوارتز: 11/28 پيروفيليت: 3/8



PH = 23/7
رنگ پخت براساس C.E.C = E1 (سفيد)
حرارت ذوب = بيشتر از C °1320
بهره‌برداري و استخراج
بهره‌برداري از اين كانسار با دست انجام مي‌پذيرد و ذخيره احتمالي آن 100 هزار تن است.

ب ـ رسهاي كائوليني استان سيستان و بلوچستان
در اين استان تاكنون كانسارهاي كائولن و رس‌نسوز شناخته نشده است. تنها شماري كانسار رس معمولي شناخته و مطالعه شده است.

•كانسار رس آجرپزي شيله
موقعيت جغرافيائي
جغرافيايي اين كانسار در 15 كيلومتري شمال زاهدان و 5 كيلومتري خاوري، انشعاب جاده زابل- بيرجند واقع است و بلنداي آن از سطح دريا 300 تا 900 متر مي‌باشد.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
ميانگين تجزيه شيميائي اين رس به قرار زير است:
SiO2 : 48.83 Al2O3 : 11.48 Fe2O3 : 4.56
K2O : 1.98 MgO : 4.29 CaO : 10.36
Na2O : 2.16 SO3 : 1.26 TiO2 : 0.52
L.O.I : 14.40
كاني‌هاي اين رس عباتند از: كوارتز، كائولينيت، ايليت و مقدار كمي مونت موريونيت، فلدسپات ها، پيريت و هماتيت
رنگ پخت در C °1050 = قرمز روشن
افت خشك = 7/7 درصد
افت پخت = 44/9 درصد
افت كلي = 14/16 درصد
تخلخل بعد از پختC ° 1050 در جاق هوفن = 30 درصد
ذخيره تا چند ميليون تن تخمين زده مي‌شود و آن را مي‌توان بطريق روباز بهره‌برداري كرد.

•كانسار رس آجرپزي شهرسوخته
موقعيت جغرافيائي
اين كانسار در 159 كيلومتري شمال خاوري زاهدان و 53 كيلومتري جنوب زابل واقع است. اين منطقه از رس پوشيده شده است. ضمناً بدليل گرما و كم‌بودن آب فاقد هرگونه پوشش گياهي است.
مشخصات كانسار ويژگيهاي ماده معدني
ذخيره رس آجرپزي اين منطقه چند ميليون تن حدس زده مي‌شود. كانيهاي اين رس عبارتند از كوارتيز، كائولينيت، ايليت و مقدار كمي مونت موريونيت، كلسيت، فلدسپاتها و هماتيت. اين رس بي گمان فراوان ترين فرآورده تكاپوهاي درياچه هامون در كواترنر است.
ميانگين تجزيه شيميائي رس اين كانسار به شرح زير است:
SiO2 : 45.10 Al2O¬3 : 14.05 Fe2O3 : 5.98
K2O : 2.50 MgO : 4.89 CaO : 9.60
Na2O : 1.87 SO3 : 1.26 TiO2 : 0.33
L.O.I : 14.73
افت خشك = 6/9 درصد
افت پخت = 4/5 درصد
افت كلي = 14 درصد
تخلخل بعد از پختC ° 1050 = 24 درصد
رنگ پخت در C °1050 = زرد ليمويي ـ نارنجي

•كانسار رس و رمال
اين منطقه در 22 كيلومتري جنوب باختري شهر زابل، دربخش خاوري درياچه هامون در بلنداي 300 تا 900 متري قرار گرفته است. بخش عمده‌اي از رس مونت موريونيتي اين منطقه براي آجرپزي مناسب نيست.
كاني‌هاي اصلي اين رس عبارتند از: مونت موريونيت، كوارتز، كلسيت، كائولينيت، ايليت و هماتيت
ذخاير رسهاي كائولينيتي شمال و شمال باختر ايران
كانسارهاي كائولينيتي و نسوز معمولي در استان گيلان
•كانسار كائولن نسوز سنگرود
موقعيت جغرافيايي
اين كانسار در 25 كيلومتري خاور لوشان و 8 كيلومتري جاده قزوين - رشت در كنار معدن ذغال سنگ سنگرود جاي دارد و از سه بخش سنگرود، پاكده و كي‌بين تشكيل شده است.
زمين‌شناسي
ماده معدني كه بيشتر كائولينيت و آرژيليت است بصورت لايه‌هايي با ضخامت 5/1 تا 5/2 متر بين طبقات ماسه سنگ و سنگ آهك ژوراسيك قرار گرفته است كه از 1 تا 7 كيلومتر امتداد دارد.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني


بطور كلي ميانگين ستبراي لايه‌هاي كائولن‌دار را مي‌توان حدود 3 متر به حساب آورد كه معمولاً از دو قسمت تشكيل مي‌شود. قسمت بالايي آن داراي ستبراي ميانگين يك متر، با كيفيت عالي و ميانگين Al2O3 آن 6/48 درصد است و مي‌توان آن را جداگانه استخراج نمود. از لحاظ شيميايي كائولن سنگرود داراي درصد بالائي از TiO2 تا حدود 8 درصد و اكسيد آهن (هماتيت) تا حدود 12 درصد است.
تركيب شيميايي نمونه تكليس شده اين كانسار چنين است (نقل از پرونده معدني كانسار)


ذخيره احتمالي آن مقدار از اين كانسار را كه مي‌توان بطور روباز استخراج كرده نزديك به 400000 تن برآورد كرده‌اند.
•كانسار رس بي‌بي جانلو
موقعيت جغرافيائي
رس بي‌بي جانلو در 9 كيلومتري باختر آستارا در سمت چپ جاده جديد آستارا به اردبيل در ارتفاع 49 متري از سطح دريا قرار گرفته است.
در اين منطقه كشاورزي، دامپروري و همچنين ماهيگيري رونق دارد. تابستان آن معتدل و زمستان سرد است. درسال ده ماه امكان بهره‌برداري از كانسار وجود دارد.
زمين‌شناسي
تمامي منطقه را نهشته‌هاي كواترنر پوشانده است. درباختر منطقه، سنگهاي بازالتي و آهكهاي ترسير برونزد دارند. شمال منطقه مرز ايران و جمهوري آذربايجان است.
رس قرمز مايل به زرد دراثر فرسايش فلدسپات ها و سنگهاي رسي به صورت خاكهاي كپه شده در پاي كوهها در رسوبات كواترنر انباشته شده است. از اين رو مي‌توان گمان برد كه انباشته‌هاي رسي در اين سازند به انباشته مذكور محدود نشده باشد.
رس زردرنگ بي‌بي خانلو كائولينيت، كوارتز، كلسيت، فلدسپات هاي سديم و پتاسيم، ليمونيت آمورف و تركيبات آلي است. در رس خاكستري، پيريت و ماركاسيت ديده مي‌شود.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
افت خشك = 1 درصد
كاهش حجمي پخت = 4 درصد
كاهش حجمي كلي = 5 درصد
درجه حرارت مناسب پخت = C ° 1050 تا 1100
استعداد جذب آب = 4/10 درصد
مقاومت آجري = 220 كيلوگرم بر سانتيمتر مربع
شكل‌پذيري = 15ـ25 (قابل تغيير)



ذخاير رسهاي كائولينيتي در استان تهران
كانسار كائولينيتي، نسوز و معمولي استان تهران به شرح زير است:
ـ رسهاي كائولينيتي و نسوز از نوع رسوبي متعلق به پرموترياس درجنوب خاور تهران منطقه امين‌آباد
ـ كانسارهاي كائولينيتي از نوع دگرساني متعلق به ترسير، اين گونه ذخاير در استان تهران به نسبت كميابند و بيشتربا رسهاي اسمكتيتي (بنتونيت) همراه بوده و تحت عنوان خاكهاي صنعتي استخراج مي‌شوند.
•كانسار رس كريتونه دماوند
موقعيت جغرافيايي
اين كانسار در 57 كيلومتري خاور تهران و يك كيلومتري جنوب جاده تهران- آبعلي و در بلنداي 2200 متري از سطح دريا واقع و در تمامي سال قابل بهره‌برداري است.
زمين‌شناسي كانسار
رسهاي اين كانسار بر روي سنگهاي ولكانيك ائوسن جاي گرفته‌اند. دربخش شمالي محدوده معدني سنگ آهك و بخش جنوب آن ولكانيكهاي ائوسن نمود دارند. يك سيستم گسلي با جهت خاوري - باختري در محدوده معدني ديده مي‌شود. شيب لايه‌هاي توفي در محل گسله‌ها نزديك به قائم است. وجود سيستم گسلي در اين منطقه از يك سو باعث نفوذ آبهاي گازكربنيك‌دار در سنگهاي ولكانيك شده و از طرف ديگر صعود محلولهاي گرمابي را ممكن ساخته است. بر روي هم فرآيندهاي ياد شده به پيدايش رس اين كانسار از سنگهاي ولكانيك منطقه انجاميده است.
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
تجزيه RBA ميانگين اكسيدهاي عناصر زير را نشان داده است (برحسب درصد وزني)
SiO2 : 76.49 Al2O3 : 12.03 Fe2O3 : 0.19
MgO : 0.06 CaO : 1.89 TiO2 : 0.23
V2O5 : 0.002 K2O : 4.34 Na2O : 3.60
SrO : 0.01 SO3 : 0.4 L.O.I:13.98
تجزيه RBA وجود كوارتز، فلدسپاتهاي قليايي و آثاري از كاني‌هاي اكسيدي تيتان را نشان مي‌دهد. تجزيه EDS نيز نتيجه تجزيه RBA را تأييد مي‌كند.
كاني‌هاي اصلي: كوارتز، فلدسپهاتهاي قليايي، كائولينيت.
كاني‌هاي فرعي: آناتاز
ميانگين تجزيه كلي برحسب درصد وزني:
كوارتز = 3/50 فلدسپاتهاي قليائي = 5/38
كائولينيت = 2/10 بقيه = 0/1



PH = 1/8
نقطه ذوب = 1350 درجه سانتيگراد
رنگ پخت = سفيد

ذخاير رس‌هاي كائولنيتي در استان‌هاي آذربايجان خاوري و زنجان
در اين استانها شمار قابل ملاحظه‌اي از كانسارهاي كائولينيتي و رسهاي معمولي وجود دارد. كانسارهاي اين استانها منحصراً از نوع دگرساني بوده و عمدتاً در مناطق زير مشاهده مي‌گردند.
الف ـ منطقه زنوز ب ـ منطقه هشترود
ج ـ منطقه تاكستان
رسهاي معمولي بيشترين تمركزشان در منطقه اهر است، هرچند كه در مناطق كائولن‌دار بالا نيز يافت مي‌شوند.
الف) كانسارهاي منطقه زنوز
•كانسار كائولن زنوز
موقعيت جغرافيايي
كانسار زنوز در استان آذربايجان خاوري. در 88 كيلومتري شمال باختر تبريز، 18 كيلومتري شمال خاوري شهرستان مرند و 4 كيلومتري جنوب دهكده زنوز قرار دارد و فاصله آن از ايستگاه راه‌آهن مرند 20 كيلومتر است. آب و هواي منطقه سرد تا معتدل، دماي آن در تابستان تا 37 درجه بالاي صفر و در زمستان تا 20 درجه زيرصفر مي‌رسد. ميانگين بارش سالانه نزديك به 400 ميليمتر است. در فصلهاي خشك تنها روستاي زنوز داراي آب كافي است. درنواحي پيرامون كم‌آبي حاكم است.
زمين‌شناسي
ناحيه معدني زنوز بطور عمده بوسيله سنگهاي هم ارز سازند كرج، از نظر سني و يكسري سنگهاي رسوبي از نوع آهكهاي پر روزنه، شيل، ماسه سنگ پوشيده شده است. درمنطقه بيشتر، گدازه تراكيتي (سخت دگرسان شده) - آندزيتي و آذر آواري (پيروكلاستيك) با بلورهاي پلازيوكلاز ايديومورف ديده مي‌شود. هورنبلندها كه به كلريت - كلسيت و ليمونيت تبديل شده‌اند نيز بندرت وجود دارد.
بدليل موقعيت چينه شناسي مي‌توان آندزيت را جوانتر از ريوليتي دانست كه به كائولن تبديل شده است. ريوليتي كه در ناحيه كانسار كائولن زنوز برونزد دارد بشدت دگرسان شده است. اين سنگ داراي بلورهاي كوارتز بيوتيت ايديومورف است كه از سنگ اصلي بر جاي مانده است. آگلومرا و توف با تركيب ميانه تا اسيدي نيز در اين مجموعه به چشم مي‌خورد، كه سن آنها از ائوسن تا اليگوميوسن برآورد مي‌شود.
اين مجموعه بوسيله رسوبات آواري نئوژن با يك ناهمسازي پوشيده شده است. گمان مي‌رود كه اين مجموعه نتيجه چند مرحله از تكاپوهاي آتش‌فشاني در منطقه باشد كه بصورت سنگهايي با تركيب آندزيت تا تراكيت با ستبراي ميانگين 300 متر است و همزمان با آنها، طبقاتي كه ستبراي آنها تا چند صدمتر نيز مي‌رسد، در منطقه ديده مي‌شود.
در سنگهاي آذر آواري مرحله نخست كه لايه‌بندي مشخص دارند، تناوبي از ماسه‌هاي توفي و توفهاي ماسه‌اي ديده مي‌شود. گمان مي‌رود رسوبگذاري در دريا در شرايطي ويژه انجام گرفته باشد. در اين مجموعه فسيل يافت نمي‌شود. دو سري گسله با روند شمال باختري- جنوب خاوري و خاوري- باختري در سازندهاي منطقه، جابجا شدگي پديد آورده كه درزهايي نيز در سنگهاي ناحيه به جاي گذاشته است.
سنگ زاينده كائولن اين كانسار توف با تركيبي درحد داسيت تا ريوليت است و ماده معدني درنتيجه دگرساني اين گونه سنگها پديد آمده است. گسترش تراورتن‌ها و ساير شواهد موجود در منطقه از جمله دگرساني در ناحيه شكستگي ها و گسله‌ها، گوياي تأثير تكاپوی محلول هاي گرمابي بر روي اين سنگها است. درنتيجه فرسايش سنگهاي منطقه، كاني‌هاي پيريت به هماتيت و سرانجام به ليمونيت تبديل شده‌اند. فلدسپاتها نيز دگرسان و به كائولن تبديل شده‌اند. آبهاي نفوذي گازكربنيك‌دار با حل كردن مواد محلول سنگها در پيدايش كائولن مؤثر بود‌ه‌اند. كاني‌هاي غيرمحلول مانند سيليس و ميكا بصورت دانه‌هاي آزاد در دو سطح سنگ ديده مي‌شود. عمل شستشو و دگرساني كه كائولن را برجاي گذاشته است آهن را بصورت كلوئيد تا فاصله‌اي برده و درون رگه‌ها برجاي گذاشته است. در راستاي گسله‌ها، شكافها و درزهاي آنها عمل شستشو بصورت كامل تري انجام شده و سبب بالارفتن كيفيت ماده معدني شده است. نفوذ آبهاي جوي و آميزش آنها با محلولهاي گرمابي نيز باعث تشديد دگرساني و درنتيجه تشكيل كائولن خالص شده است.
منطقه‌بندي، پيامد فرسايش در سنگهاي منطقه و نيز كاني‌سازي و پيدايش پيريت، بی گمان، دراليگوميوسن انجام گرفته است. اين نتيجه‌گيري از بررسي هاي كه درباره تشكيل كائولن و آلونيت در آذربايجان ايران و آذربايجان شوروي انجام شده منطقي به نظر مي‌رسد. دربرخي نقاط درنزديكي گسله‌ها، كاني‌هاي هماتيت و ليمونيت بصورت رگه‌هايي به ستبراي 15 سانتيمتر ديده مي‌شوند (اين كاني‌ها بدون شك حاصل شستشو است).
مشخصات كانسار و ويژگيهاي ماده معدني
درمورد ذخيره‌هاي قطعي، احتمالي و ممكن كانسار ارقام متفاوتي گزارش شده است:
ـ گزارش پرونده معدني زنوز موجود در مركز داده‌هاي سازمان زمين‌شناسي
ذخيره (ميليون تن) 23 قطعي احتمالي 26 ممكن 48
ـ بر پايه رساله دكتري كاوه ارزاني:
ذخيره قطعي: 50 ميليون تن ذخيره احتمالي: 100 ميليون تن
ـ درفهرست معادن فعال كشور (1364):
ـ ذخيره قطعي: 6/1 ميليون تن ذخيره احتمالي: 5 ميليون تن
كه از ميان آنها ارقام اخير پذيرفتني‌تر به نظر مي‌رسد. هرچند ميزان استخراج معدن با امكانات كنوني حدود 450 تن در روز برآورد مي‌گردد ولي درعمل روزانه بيش از حد 250 تن استخراج و حمل نمي‌شود.
ماده معدني بصورت يك عدسي ناقص با محور طولي خاوري - باختري به درازاي نزديك به 700 متر است. كيفيت كائولن در جهان مختلف و نيز از سطح به ژرفا تغيير مي‌يابد و بعلت سهولت بيشتر جريان محلولهاي گرمابي در شكافها و درزهاي گسله، كيفيت ماده معدني در اين نواحي بهتر شده است. وجود اكسيدهاي آهن، در سطح و پيريت در ژرفا، باعث كاهش كيفيت كائولن شده و سيليس آزاد موجود درمتن ماده معدني نيز به سختي آن مي‌افزايد. كانيهاي مانند كلسيت و مقدار خيلي كم دولوميت نيز در كائولن زنوز ديده مي‌شود.
ميانگين تجزيه شيميايي 54 نمونه سنگ كائولن برداشته شده بشرح زير مي‌باشد: